Liderlər Türk Dövlətləri Təşkilatının Qəbələdə keçirilən 12-ci Zirvə görüşündə türk dillərini birləşdirməyi, mədəni əlaqələri gücləndirməyi və rəqəmsal innovasiyaları artırmağı məqsəd daşıyan 34 hərfdən ibarət Ortaq Türk Əlifbasını təqdim etdilər.

Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) 12-ci Zirvə Toplantısı ötən həftə “Regional Sülh və Təhlükəsizlik” mövzusu altında baş tutdu.

Ancaq bir çoxları üçün türk liderlərinin görüşündən yadda qalan ən mühüm mesaj təhlükəsizliklə bağlı deyil, hərflərlə bağlı oldu.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan sammitdə iştirak edən liderlərin hər birinə iki kitab - biri tanınmış qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun yaradıcılığına, digəri isə türk xalqlarının şəcərə əfsanələrini özündə əks etdirən Oğuznamələr toplusuna hədiyyə etdi.

Hər iki əsər 34 hərfdən ibarət yeni Ortaq Türk Əlifbası ilə çap olunub və hazırda layihə hazırlanma mərhələsindədir.

Bu jest dərin siyasi, mədəni və texnoloji əhəmiyyət daşıyır.

Türkdilli xalqlar arasında ortaq əlifbadan istifadə yeni anlayış deyil.

Əslində, bu fikir ilk dəfə 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkologiya Qurultayında irəli sürülüb. O dövrdə elm adamları və dövlət xadimləri ilk dəfə latın əlifbasından istifadə edən ortaq əlifba ideyasını irəli sürüblər.

Lakin sovetlər dönəmində türk cümhuriyyətlərinin kiril əlifbasına keçməsi zamanı bu layihə dalana dirəndi.

1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə bu ideya yenidən gündəmə gəldi və Türk Dil Qurumunun (TDT) təşkilati çətiri altında yeni istiqamət qazandı.

2024-cü ilin sentyabrında Azərbaycanda toplanan Ortaq Türk Əlifbası Komissiyası türk dillərinin fonetik müxtəlifliyinə hörmətlə yanaşılmaqla yanaşı, transsərhəd savadlılığı asanlaşdıracaq standart 34 hərfdən ibarət sistem üzərində razılığa gəldi.

İstanbuldakı Mərmərə Universitetinin Türk Mədəniyyəti kafedrasının dosenti Başak Kuzakçı uzun müddətdir davam edən bu təşəbbüsün əhəmiyyətini belə izah edir:

"Ortaq əlifba məsələsi nəsillər boyu düşündüyümüz ideal bir ideya oldu. Əlifba birliyinə nail olmaq əslində texniki məsələ deyil, mədəni yaxınlaşmadır. Əgər Türkiyədən bir tələbə qazax, qırğız və ya özbək türkcəsində yazılmış mətni asanlıqla oxuya bilsə, bizi ayıran zehni divarlar dağılmağa başlayacaq".

Bununla belə, Kuzakçının sözlərinə görə, problemlər hələ də qalmaqdadır.

Başak Kuzakçı "Bu vəzifə diqqətli elmi planlaşdırma və dövlətlər arasında güclü koordinasiya tələb edir. Türk dilləri arasında fonetik fərqlər aradan qaldırılmalıdır... 34 hərflik sistem hər bir dilin özünəməxsus səs sistemini qorumaq üçün çeviklik təqdim etməlidir. Ortaq əlifbanın uğuru bu prosesə bir məcburiyyət kimi deyil, həm də uyğunlaşma layihəsi kimi yanaşmaqdan asılıdır. Biz bunu bir mədəniyyət körpüsü kimi görürük. Bu, hər ölkənin kimliyinə hörmətlə yanaşan, ünsiyyəti asanlaşdıran və fərqli ləhcələrin ortaq bir kökdən çıxmasına şərait yaradan bir körpüdür” deyib.

Əlifba texnologiyaya uyğundur

Ortaq əlifbanın tərəfdarları onun təkcə mədəni qorunmada deyil, həm də rəqəmsal aləmdə vacib olduğunu iddia edirlər.

Bildirilir ki, əlifbaların standartlaşdırılması türk dillərini verilənlər bazası, proqram təminatı və süni intellekt sistemləri arasında daha uyğunlaşdıracaq.

Başak Kuzakçı "Ortaq əlifba türk dillərini verilənlər bazalarından tutmuş süni intellekt təlim modellərinə qədər bütün rəqəmsal mənzərədə bir-birinə daha da yaxınlaşdıracaq. Bu, geniş uyğunluq yaradır. Süni intellekt dövründə dil təkcə mədəniyyət deyil, həm də infrastruktur təşkil edir" deyib.

Bu texnoloji ölçü qlobal güclərin süni intellektlə idarə olunan dil texnologiyalarına böyük sərmayə qoyduğu bir vaxtda təşəbbüsün niyə belə güclü əks-səda doğurduğuna aydınlıq gətirir.

Türk dövlətləri üçün əlifbalarının birləşdirilməsi rəqəmsal dövrdə səslərinin itməməsinin bir yoludur.

İbn Haldun Universitetinin beynəlxalq əlaqələr üzrə eksperti və avrasiyaçı professor Yaşar Sarı layihənin dərin köklərini vurğulayır.

Sarı "TRT World" telekanalına açıqlamasında "Əlifba məsələsi türk dünyasının ən qədim və ardıcıl müzakirələrindən biri olub. Alimlər hələ 1990-cı illərdə 34 hərfdən ibarət sistemlə bağlı konsensus əldə etmişdilər. Onun siyasi əhəmiyyəti yalnız bu yaxınlarda, Beynəlxalq Türk Akademiyasının bu razılaşmanı elan etməsi ilə aydın oldu" deyib.

Prof. Yaşar Sarı Azərbaycanın şimalında yerləşən Qəbələ şəhərində keçirilən TDT sammitində prezident Ərdoğanın jestinin simvolik əhəmiyyətini də vurğulayıb.

“Türkiyə türk xalqlarının kollektiv hisslərini dilə gətirən Çingiz Aytmatov haqqında kitab və türk kimliyinin şəcərə onurğa sütunu olan Oğuznamələr haqqında kitab nəşr etdirərək bu əsərləri öz hüdudlarından kənarda da oxunaqlı edib”, - deyə Sarı əlavə edib.

Professor Yaşar Sarı "Bu, tək bir millətə deyil, ortaqlığa xitab etməyə qapı açır. Uzunmüddətli perspektivdə bu təşəbbüs türk cəmiyyətlərinin ortaq intellektual çərçivəni inkişaf etdirməsinə imkan verəcək" deyib.

1993-cü ildə Antalyada keçirilən Türk Şurasının toplantısında ortaq standart olaraq türk əlifbasına Q, X, W, Ñ, Ä kimi hərflərin əlavə edilməsi qərara alınıb.

Bu proses son illərdə Türk Dil Qurumu (TDT) çərçivəsində institusional əhəmiyyət qazanmışdır.

2024-cü il sentyabrın 9-11-də Azərbaycanda Birgə Türk Əlifba Komissiyası toplanıb və 34 hərfdən ibarət sistemlə bağlı konsensus əldə edib.

Bu əlifba ləhcələr arasında fonetik fərqləri nəzərə almaqla heca quruluşuna əsaslanan harmoniyaya nail olmaq məqsədi daşıyır. Ona görə də son sammitdə ifadə olunan ortaq əlifbanın məqsədi bir əsrə yaxın tarixi keçmişə və dərin mədəni irsə söykənir.

Mədəni harmoniya

Prof. Sarı vurğulayır ki, Qəbələ toplantısı TDT-nin 2021-ci ildə təşkilatın hazırkı adını rəsmən qəbul etməsindən sonra atılan ən konkret addımlardan biridir.

"Üzv dövlətlər fərqli idarəçilik sistemlərinə və siyasi perspektivlərinə baxmayaraq ortaq nöqtələr tapırlar. Ən əsas ortaq dəyər kimlik, kimliyin ən əsas elementi isə dildir", -deyə o qeyd edib.

Ortaq əlifbaya yönələn bu təkan həm də dekabrın 15-nin beynəlxalq səviyyədə “Beynəlxalq Türk Dili Ailəsi Günü” kimi tanınması istiqamətində səyləri əhatə edir.

Belə bir addım türk dünyasında dil birliyini institutlaşdırmaqla yanaşı, türkcənin qlobal səhnədə yüksəlməsinə də töhfə verəcək.

Bu kontekstdə Qəbələ təkcə sülh və təhlükəsizlik mövzusundakı çıxışlarla ilə deyil, həm də yeni mədəni və rəqəmsal memarlığın təməlini qoymaqla da yadda qala bilər.

Dosent Başak Kuzakçı deyib: "İdeya hərəkətə çevrildiyi zaman ortaq bir zehni xəritə yaradır. Bu, ortaq əlifbanın əsl əhəmiyyətidir. Bu da təkcə keçmişi qorumaq deyil, həm də gələcəyi birlikdə formalaşdırmaqdır".

Nəticə etibarı ilə ortaq əlifba təkcə dil islahatını deyil, daha dərin birliyə və ortaq tərəqqiyə aparan körpüdür.

Əsrlik xəyalı siyasi xəyala çevirməklə türk dövlətləri öz hekayələrinin mədəniyyət, texnologiya və kimliyin qovuşduğu növbəti fəslini birlikdə yazmağa hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər.

Y.Sarı onu da deyib ki, mən inanıram ki, ortaq əlifbanın qəbulu uzunmüddətli perspektivdə türk toplumlarının birgə düşünməsinə, ortaq intellektual çərçivənin formalaşmasına və ortaq şüurun formalaşmasına şərait yaradacaq.