Donald Trampın 5 noyabr 2024-cü ildə yenidən prezident seçilməsinin İsrailə olan sarsılmaz dəstəyini dəyişəcəyi gözlənilmir.
Bununla belə, onun İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu ilə münasibətlərinin birinci müddətində olduğu kimi problemsiz davam edəcəyi ehtimalı azdır. Nə Yaxın Şərq, nə İsrail, nə də Netanyahu Tramp vəzifədən gedəndən sonra əvvəlki kimi qalmadı.
ABŞ-İsrail münasibətlərində gərginliyin artması fonunda Netanyahu 2023-cü ilin yanvar ayından bəri Bayden administrasiyası ilə məhkəmə islahatı qanun layihəsindən tutmuş işğal olunmuş İordan çayının qərb sahilində qeyri-qanuni məskunlaşmalara qədər bir sıra problemlərlə üzləşdi. Bu müddət ərzində o, demokratların təzyiqlərinə uğurla müqavimət göstərdi və bəzən bu müqavimətdən daxili siyasət strategiyasında bir vasitə kimi səmərəli istifadə etdi.
Ancaq Trampın ilk dövründəki liderlik tərzini nəzərə alsaq, Netanyahu eyni siyasətini saxlamaqda çətinlik çəkə bilər. Üstəlik, Trampın ilk prezidentlik müddətində etdiyi kimi, lazım gəldikdə İsrail siyasətini yayındıra biləcək güçlü bir Netanyahunun hələ də var olub-olmaması ancaq münaqişə sakitləşdikdən sonra bəlli olacaq.
İki lider arasında etimadın olmaması burada da kritik məsələ olaraq ortaya çıxır: Tramp 2020-ci il seçkilərinin nəticələrinə etiraz etməyə davam edərkən, Netanyahu video mesajında Baydeni təbrik etdi. Tramp isə bu addımı sonradan sədaqətsizlik kimi qiymətləndirdi.
Trampın gücü, Netanyahunun zəifliyi
2018-ci ildən bəri keçirilən beş seçki və bir il davam edən müxalifət də daxil olmaqla siyasi qeyri-sabitlik dövründən sonra Netanyahu ifrat sağçı Dini Sionist qrupunun Knessetə daxil olmasını asanlaşdırdı. Bunun nəticəsində 2022-ci ilin axırında hakimiyyətə qayıtdı. Lakin davam edən hüquqi mübarizələr və 7 oktyabr hücumundan sonra qondarma “Cənab Təhlükəsizlik” imicinə vurulan zərbə səbəbindən mövqeyi hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Netanyahu hökumətinin davamlılığının asılı olduğu koalisiya tərəfdaşlarının tələblərinə getdikcə daha həssas yanaşdı və bəzən Likud daxilindəki parçalanmalara nəzarət etmək üçün mübarizə apardı.
Nəticədə Netanyahu hazırda İsraildə müxtəlif siyasi taktikalarla ayaqda qalmağı bacaran liderdir. Çoxsaylı daxili problemlərlə qarşı-qarşıya olan Netanyahu 2025-ci ildə seçki təzyiqinin artacağının və gecikmələrə baxmayaraq, 7 oktyabr təhlükəsizlik uğursuzluqlarının araşdırılmasının qaçılmaz olduğunu bilir. Üstəlik, 2023-cü ildə etiraz aksiyaları ilə başlayan müxalifət fəallığı dalğası öz sürətini saxladı və 7 oktyabrdan sonra girovların xilas edilməsinə yönəlmiş dinamik hərəkata çevrildi.
Məhdud xarici siyasət seçimləri
İsrailin xarici siyasət seçimləri 2010-cu illərin ortalarından etibarən əhəmiyyətli dərəcədə daraldı. O dövrdə Netanyahunun Putinlə effekiv dialoqu var idi. O, Çinlə münasibətlərin yaxşılaşdırılması və Çinin rəhbərlik etdiyi Hayfa limanının genişləndirilməsi kimi çoxtərəfli təşəbbüslər apardı. Lakin qismən ABŞ-İsrail münasibətlərinin özünəməxsus təbiətinə görə bu çoxtərəfli yanaşma tam inkişaf etdirilə bilməmişdir. Oktyabrın 7-dən sonra İsrailin xarici siyasəti, xüsusən də milli təhlükəsizliklə bağlı olaraq, Vaşinqtondan daha çox asılı oldu. Üstəlik, o vaxtdan bəri Tramp dövründən qalan “Abraham Sazişləri”nin mirası və İsraillə normallaşma cəbhəsini genişləndirmək səyləri əhəmiyyətli bir uğursuzluqla üzləşdi.
Tramp əksinə, vəzifəsinin ikinci müddətinə 2017-ci ildən daha güclü mövqedə daxil olur və daha çox seçki dəstəyindən və təkmilləşdirilmiş siyasi mövqedən istifadə edir.
ABŞ-ın siyasətlərinin həm qlobal, həm də regional miqyasda, xüsusən də böhrandan təsirlənən bölgələrdə necə dəyişə biləcəyinə böyük maraq var. Bu ikinci və son vəzifə müddəti olduğundan və əvvəlki vəzifə müddətinin təcrübələrini, o cümlədən “Covid-19” pandemiyası kimi çətinlikləri nəzərə alsaq, Tramp bu dəfə vəzifəsinin icrasına daha güclü mövqedə başlayır. Bu gücləndirilmiş mövqe çox güman ki, onun sona çatacağına söz verdiyi müharibələr ətrafında müzakirələrə diqqət yetirərək regional siyasətə necə yanaşmasına təsir göstərəcək.
Daha əvvəl Netanyahu ilə əməkdaşlıq etmiş lider kimi Tramp İsrailin regional təcridini azaltmağa yönəlmiş bir neçə mühüm hadisədə əsas rol oynayıb: ABŞ səfirliyinin Qüdsə köçürülməsi, Suriyanın işğal olunmuş Qolan təpələri üzərində İsrailin suverenliyinin tanınması və "Abraham Sazişləri". Bu addımlar şübhəsiz ki, Netanyahunun mövqeyini gücləndirdi və ona hakimiyyətini möhkəmləndirməyə imkan verdi. Hətta iddia oluna bilər ki, bu uğurlar Likudun 2023-cü ilə qədər davam edən siyasi qeyri-sabitlik şəraitində parlamentdə əhəmiyyətli sayda yerləri saxlaya bilməsinə töhfə vermişdir.
Netanyahunun mürəkkəb şəxsi münasibətləri
Netanyahunun atacağı addımların gözlənilməzliyi onu ABŞ prezidentləri üçün etibarsız tərəfdaşa çevirdi, xüsusən də İsrailin hədəfləri ABŞ-ın regional maraqlarından fərqli olduğu zaman. ABŞ-İsrail münasibətlərinin vəziyyətinə əsaslanan bir yanaşmanı mənimsəyən Netanyahu həm müsbət əlaqələrindən, həm də fikir ayrılıqlarından İsrail siyasətində vasitə kimi istifadə edir. ABŞ müxalifəti səsini ucaldanda özünü İsrailin maraqlarının müdafiəçisi kimi təqdim edir və İsrail ictimaiyyətində də bu vəziyyət əks-səda doğurur. Münasibətlər yaxşılaşdığı zaman isə, müsbət nəticələrin əldə edilməsində strateji rolunu vurğulayır.
Bu ikili yanaşma Netanyahuya münasibətlərin gərginləşməsindən asılı olmayaraq populyarlığını qoruyub saxlamağa kömək edir. Məsələn, o, 2019-cu il seçki kampaniyası zamanı Bayden və Putinlə əməkdaşlığını nümayiş etdirdi və oktyabrın 7-dən sonra Qəzza zolağında atəşkəs danışıqları ilə bağlı Baydenlə arasındakı münaqişəyə baxmayaraq, özünü İsrailin maraqlarını təmin etməyə sadiq kimi göstərdi.
Bu çərçivədə Netanyahu ABŞ administrasiyasına müxtəlif vədlər verdi və Baydeni atəşkəs planını elan etməyə təşviq etdi. Lakin Netanyahunun bu planın bəzi şərtlərinə etiraz edən bəyanatları qısa müddətdə Baydeni çətin vəziyyətə saldı. Üstəlik, Netanyahu demək olar ki, hər görüşdən sonra mənfi bəyanatlar yaydı.
Trampın liderlik tərzi nəzərə alındıqda, o, çox güman ki, Netanyahunun mürəkkəb taktikalarına daha az tolerantla yanaşacaq. Netanyahunun ABŞ administrasiyasının başını qatarkən öz daxili ictimai rəyini sakitləşdirmək və prezidentin imicinə xələl gətirməyi məqsəd götürən taktikaları Trampın nəzarəti altında daha az məqbul ola bilər.
Müharibəni bitirmək vədimi?
Administrasiyadan və ya prezidentdən asılı olmayaraq, ABŞ-İsrail münasibətlərində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişiklik və ya ABŞ-ın İsrailə dəstəyinin azalması gözlənilmir. Lakin Tramp Baydenin Netanyahudan gördüyü rəftara dözəcək lider deyil. Başqa sözlə, Trampın ikinci müddəti fələstinlilər üçün daha əlverişli olmaya bilər, amma Netanyahunu daha çətin dövr gözləyir.
Trampın kampaniyasının əsas mövzusu müharibələrə son qoymaq idi və bu diqqət mərkəzi çox güman ki, onun xarici siyasətini formalaşdıracaq.
Beynəlxalq müzakirələrdə önə çıxmasını və artan gözləntiləri nəzərə alaraq, Tramp administrasiyası çox güman ki, bu istiqamətdə addımlar atacaq. Amma əsl məsələ hər hansı münaqişənin hansı şəraitdə sona çatdırılması ilə bağlıdır ki, bu da Netanyahu üçün çox çətin məsələdir. Trampın “müharibəyə son qoy” mövqeyinin praktiki təsiri aydınlaşdıqca, onun Netanyahu ilə münasibətlərinin dinamikası da aydınlaşacaq.
İsrailə verilən dəstək Netanyahudan ayrı tutulmalıdır
Hər şəraitdə Tramp bu yeni müddətdə Netanyahuya qarşı məcburedici mövqe tutacaq. İsrailin tamamilə ABŞ rəhbərliyi altında hərəkət edəcəyi gözlənilməsə də, daha çox təzyiq hiss edəcəyi proqnozlaşdırıla bilər.
Tramp üçün ABŞ-ın İsrailə dəstəyini Netanyahudan ayırması praqmatik yanaşma və onun İsrail ilə Netanyahuya qarşı ritorikası fərqli ola bilər. Bu kontekstdə Netanyahunun Qallant yerinə İsrail Katzı müdafiə naziri təyin etməsi strateji addım kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin Trampın vəzifəyə başlamasından iki ay əvvəl İsrailin davam edən müharibəsinin hər iki cəbhəsindəki vəziyyət təbii olaraq bu münasibətlərin gedişatına təsir edəcək. Beləliklə, Trampın ilk vəzifə müddətinə bənzər müsbət gedişat çətin olsa da, münaqişənin gedişatı Tramp-Netanyahu dinamikasındakı hər hansı dəyişikliyin dərinliyini müəyyən edən əsas amil olacaq.
