"Divarların qulaqları var" bir çox orta yaşlı livanlılar üçün bu qorxunc ifadə Suriya rejimi altında həyatı təsvir edən yayğın qorxunu əks etdirir.

Özbaşına həbslər, siyasi müxaliflərin yoxa çıxması və davamlı zorakılıq hədələri Livan daxilində qonşu Suriya hakimiyyəti tərəfindən tətbiq edilən qorxu mədəniyyəti yaradıb.

Suriya qüvvələri 1 iyun 1976-cı ildə Livan vətəndaş müharibəsinə sülhməramlılar kimi müdaxilə etdiklərini iddia edərək Livana daxil oldu. Lakin onların mövcudluğu müharibənin sonundan sonrakı dövrdə də davam etdi və Suriya təxminən 30 il ərzində Livan üzərində əhəmiyyətli hərbi və siyasi nəzarət həyata keçirdi.

Suriya qüvvələri tərəfindən idarə olunan nəzarət-buraxılış məntəqələri Livan miqyasında toplanmışdı, senzura geniş yayılmışdı və Suriya ordusu tərəfindən həbslər əsasən həbsdə olan xristian lider Samir Geagea, sürgündə olan ordu generalı Mişel Aun və Tripoli kimi sünni qalalarının tərəfdarlarını hədəf almışdı.

Taif müqaviləsi

Livan vətəndaş müharibəsi 1989-cu ildə Taif sazişinin imzalanmasından sonra 1990-cı ildə rəsmi olaraq sona çatdı. Müqavilə sülh gətirmək məqsədi daşısa da, Suriyanın Livan üzərində hökmranlığını möhkəmləndirdi.

Razılaşma maruni sədrinin səlahiyyətlərini sünni baş nazirə tapşıraraq, hakimiyyətin daha balanslı bölüşdürülməsini təmin edən mühüm islahatlar gətirdi. Livanın məzhəbləri əhatə edən siyasi sistemini yenidən quraraq, xristianlar və müsəlmanlar arasında bərabər təmsilçiliyi təmin etdi. Həmçinin milislərin tərksilah edilməsini şərtləndirirdi, lakin Hizbullah İsrail işğalına müqavimət göstərdiyini iddia etdiyi üçün istisna edildi.

Razılaşma təxminən 14.000 Suriya qüvvələrinin mərhələli şəkildə çıxarılmasını nəzərdə tuturdu, lakin onlara müvəqqəti səlahiyyətlər verirdi. Suriya bundan istifadə edərək ölkə üzərində nəzarəti möhkəmləndirdi.

İsrail cənubu işğal edərkən, Suriya Livanın qalan hissəsinə və iqtisadiyyatına nəzarət edirdi. Müharibədən sonrakı yenidənqurma Suriya hakimiyyətinin göstərişi ilə sərvətlərin sərkərdələr və siyasi elitalar arasında bölüşdürülməsi ilə nəticələndi.

Rafik Həririnin öldürülməsi

Bu dövrdə 1990-cı illərdə iş adamı və Baş nazir olan Rafik Həriri Livanı güclü, müstəqil dövlət kimi yenidən qurmağı və onu işğalçıların boyunduruğundan azad etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.

Amma bu görüntü onu Suriya ilə qarşı-qarşıya gətirdi. Həririnin bütün xarici qoşunların Livandan çıxarılmasını və silahlı birləşmələrin tərksilah edilməsini tələb edən BMT-nin 1559 saylı qətnaməsini dəstəkləməsi sonda onun öldürülməsinə səbəb oldu.

Həririnin 14 fevral 2005-ci ildə Hizbullah üzvü Səlim Ayyaş tərəfindən öldürülməsi xalqı şoka saldı və Suriya hegemonluğuna son qoyulmasını tələb edən 14 Mart hərəkatını alovlandırdı. 26 aprel 2005-ci ildə güclü yerli və beynəlxalq təzyiq altında Suriya ordusu Livandan çıxdı.

Bu zəfər anını hamı bərabər qeyd etmədi. Bəzi livanlılar, xüsusən də Suriya hakimiyyəti altında güc qazananlar üçün ölkədən çıxma, tərk edilmə hissi yaratdı.

Suriyanın təxminən otuz illik Livanda mövcudluğu ərzində bir çox insan onun təmin etdiyi sabitlik və himayə şəbəkələrindən faydalandı. Bu şəbəkələr iş yerlərinin artmasına, siyasi ittifaqlara və iqtisadi imkanlara kömək edirdi, lakin çox vaxt Suriyanın maraqlarına uyğun olanlara üstünlük verirdi.

2005-ci ildə Suriya ordusunun çıxması ilə yaranan hakimiyyət boşluğu Hizbullah tərəfindən qısa zamanda dolduruldu. Hizbullah ilk olaraq 1982-ci ildə İsrailin Livanın cənubunu işğalına qarşı müqavimət hərəkatı olaraq yaradılıb.

Lakin Hizbullah Livanın rəsmi siyasi sistemindən kənarda qaldı və 1992-ci il parlament seçkilərinə qədər hökumətə daxil olmadı. Bu seçkilər xristianlar tərəfindən geniş miqyaslı boykot, sürgün və ya həbs yolu ilə onların siyasi liderliyinin aradan qaldırılması ilə nəticələndi.

Hizbullah siyasi həyatda iştirak etməklə özünü adi döyüşçü müqavimət qrupundan əhəmiyyətli bir siyasi qüvvəyə çevirdi.

Suriya İnqilabı

2004-2013-cü illər arasında Livanda bir sıra siyasi sui-qəsdlər baş verdi, jurnalistlər Samir Kasir və Gebran Tueny kimi şəxsiyyətlər, həmçinin Pierre Gemayel və Mohamed Çatah kimi siyasətçilər hədəfə alındı.

2011-ci ildə isə Suriya inqilabı başlamışdı. 14 Mart hərəkatı Suriyadakı müxalif qruplarla birləşərək Bəşər Əsəd hakimiyyətinə son qoyulmasını tələb etdi.

İki milyondan çox suriyalı qaçqın Livanda davam edən vətəndaş müharibəsi zamanı sığınacaq tapdı. Bu, ölkənin onsuz da kövrək olan infrastrukturuna ciddi təzyiq göstərdi. 2012-ci ildə Suriya hakimiyyətinin zəifləməsi zamanı İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun dəstəyi ilə Hizbullah hakimiyyətin davam etməsinə imkan yaratmaq üçün hərbi müdaxilə etdi.

Bu vəziyyət Livanın regional münaqişələrə daha da cəlb olunmasına gətirib çıxardı və Livan siyasətində Hizbullahın üstünlüyünü möhkəmləndirdi.

Livan administrasiyası

Bu vəziyyət Əsəd hakimiyyətinin ömrünü uzatsa da, 12 il sonra, 7 oktyabr 2023-cü ildə HƏMAS-ın başçılıq etdiyi İsrail hücumlarından sonra Hizbullah "Cəbhələrin Birliyi" adı altında Fələstin müqavimət qrupuna dəstək verdiyini açıqladı. Lakin bu qərar fəlakətlə başa çatdı. Keçən il ərzində İsrailin hücumları Hizbullahın lider kadrlarını məhv edərək qrupun təsirini xeyli zəiflətdi.

Bu hadisələrdən cəsarətlənən Suriya müxalifəti az müqavimətlə üzləşərək İdlibdən Hələbə doğru irəlilədi və nəticədə bu ay Əsəd hakimiyyətini devirdi.

Livanda dönüş nöqtəsi

Bu vəziyyət Livan üçün tarixi dönüş deməkdir. 9 yanvar 2025-ci ildə Livan vətəndaş müharibəsi bitdikdən sonra Suriyanın siyasi müdaxiləsi olmadan ilk prezident seçkilərinə hazırlaşır.

Onilliklər ərzində Livan prezidentləri ümumilikdə suriyalıların təsdiqi ilə seçilmiş və hətta konstitusiyaya zidd olaraq onların səlahiyyət müddəti uzadılmışdır. Bu qarşıdan gələn seçki suverenlik və demokratik təmsilçiliyin qələbəsini simvollaşdırır.

Keçmişlə üzləşmək

Əsəd hakimiyyətinin süqutu livanlılar üçün təkcə siyasi azadlıq demək deyil, həm də keçmişin travmalarını yenidən açır. Minlərlə ailə hələ də itkin düşmüş yaxınlarının taleyi ilə bağlı cavab axtarır. Azadlığa buraxılan məhbuslar rejimin vəhşiliyini üzə çıxardı, bəzilərinə rahatlıq verdi, digərləri üçün isə itkini dərinləşdirdi.

Hizbullahın gücünün zəifləməsi

Hizbullahın zəifləməsi Livanda demokratik inkişafın yolunu açdı. 2022-ci ilin oktyabrında Mişel Aunun prezidentlik müddəti başa çatdıqdan sonra Hizbullah və onun müttəfiqləri Azad Vətənpərvər Hərəkat və Əməl Hərəkatı yeni prezidentin seçilməsinə mane olaraq siyasi sistemi iflic vəziyyətinə saldı.

Lakin Hizbullahın hərbi təsiri Suriyadakı tədarük zəncirlərinin və Livandakı bazalarının dağılması ilə əhəmiyyətli dərəcədə azaldı. Bu dəyişiklik Livandakı Suriyayönlü inqilabçı qüvvələr tərəfindən ölkənin qurumları üzərindəki hökmranlıqlarını azaltmaq üçün bir fürsət kimi qiymətləndirilir.

Suriyada yeni administrasiya üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirə bilsə, Livan-Suriya münasibətlərində tarixi dəyişikliyin əsası qoyula bilər. Bu keçid dövrü həm Livan, həm də Suriya üçün uzun illər davam edən düşmənçilikdən sonra əməkdaşlıq və etimadı bərpa etmək üçün bir fürsət təqdim edir.

Sülh və ədalət axtarışı

Bununla belə, davamlı sülh və sabitliyi təmin etmək üçün keçid dövründə ədalətə və hesabatlılığa diqqət yetirilməlidir. Hər iki ölkə keçmişin iztirablarının unudulmadığı, əksinə daha ədalətli və əhatəli gələcəyin əsasını təşkil edən bir proses qurmalıdır.