1960-cı illərdə Türkiyənin Burdur vilayətindən qaçaqmalçılıq yolu ilə oğurlanan Roma dövrünə aid heykəl məhkəmə-tibbi ekspertizadan və uzun müddət davam edən diplomatik səylərdən sonra ABŞ muzeyindən geri qaytarıldı.
Roma İmperatoru və Stoik filosofu Mark Avrelinin təsvir olunduğu güman edilən bürünc heykəl 60 ildən çox əvvəl Türkiyənin cənub-qərbindəki Burdur vilayətindəki qədim Bubon şəhərindən qanunsuz olaraq çıxarıldıqdan sonra Türkiyəyə qaytarıldı.
Təxminən iki metr hündürlüyündə olan heykəl 1980-ci illərdən bəri Klivlend İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilirdi. Türkiyə rəsmiləri uzun müddətdir ki, heykəlin Bubonun Roma dövründən qalma ziyarətgahı olan Sebasteiondan talan edilərək xaricə qaçaqmalçılıq yolu ilə aparıldığını iddia edirdi.
ABŞ səlahiyyətliləri ilə birgə araşdırmadan və aylarla davam edən elmi sınaqlardan sonra muzey bu ilin əvvəlində heykəli geri qaytarmağa və hüquqi etirazını dayandırmağa razı oldu.
Mədəniyyət və turizm naziri Mehmet Nuri Ərsoy heykəlin Ankaraya qaytarıldığını açıqlayaraq, bunu tarixi uğur kimi qiymətləndirib və “Haqlı, qətiyyətli, səbirli idik və qalib gəldik... Və “Fəlsəfə İmperatoru” Markus Avrelini vətəninə qaytardıq” deyib.
İş geniş məhkəmə və hüquqi sübutlarla təsdiqləndi. Manhetten Bölgəsi Prokurorluğu və ABŞ Daxili Təhlükəsizlik Araşdırmaları Departamenti (HSI) Türkiyənin iddiasını sübutlarla, xüsusən 1967-ci ildə qanunsuz qazıntıya dair şahid ifadələri, heykəlin ayaq ölçülərinin onun bazasındakı mənfi işarələrlə tam uyğunluğu və tarixi Kybra şəhəri ərazisində bənzər səndəl naxışının aşkar edilməsi ilə dəstəkləyib.
Bu güclü dəlillər heykəlin Klivlend Muzeyindən çıxarılıb qaytarılmasına imkan verib. Muzeyin heykəlin geri qaytarılmasına hüquqi müqavimət göstərməsi 1967-ci ildə ələ keçirilən və hazırda Burdur Muzeyində saxlanılan Valerian heykəlinin istinad kimi istifadəsini zəruri edib.
Hər iki əsərin eyni arxeoloji mühitdə qorunub saxlanmadığını müəyyən etmək üçün heykəlin içindən və Valerian heykəlindən götürülmüş torpaq nümunələri təhlil edilib.
Mədəni İrs və Muzeylər Baş İdarəsinin Qaçaqmalçılıqla Mübarizə Şöbəsinin müdiri Zeynep Boz heykəlin içindəki torpağın bərkidiyini və nümunələrin əldə edilməsinin son dərəcə çətin olduğunu bildirərək deyib: "Respatorlarımız və konservatorlarımız çox zəhmət çəkdilər. Və bu, elə bir an idi ki, son şansımız oldu. Beynəlxalq mütəxəssislərin nəzarəti altında və turşusuz kağızdan istifadə edərək, nümunə götürmə prosesini başa çatdırdıq”.
Laboratoriya sınaqları hər iki heykəldə eyni tərkibli torpaq olduğunu təsdiqləyərək onların qədim Bubon şəhərindən mənşəyini elmi cəhətdən sübut etmişdir.
İrsin qorunmasında bir mərhələ
Klivlend Muzeyi əvvəlcə məhkəmədə müsadirə edilməsinə etiraz edib, lakin analizlər heykəlin Anadolu mənşəli olduğunu təsdiqlədikdən sonra iddiasını geri götürüb. ABŞ səlahiyyətliləri, xüsusilə Manhetten Rayon Prokurorluğu və Daxili Təhlükəsizlik Araşdırmalar Departamenti Türkiyənin iddiasını dəstəkləyib və heykəlin qaytarılma prosesini asanlaşdırıb.
Bu əməliyyat Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin qədim əşyaların qaçaqmalçılığı ilə mübarizəsində ən mühüm mərhələlərdən biri hesab olunur. Son illərdə Türkiyə Bubondan Lusi Ver, Karakalla və Septimi Severi təmsil etdiyinə inanılan digər heykəlləri də ölkəyə geri qaytarıb.
Rəsmilər Mark Avrelin heykəlinin Ankarada keçiriləcək yeni sərgidə diqqət mərkəzində olacağını və sərgi ilə bağlı təfərrüatların yaxın günlərdə açıqlanacağını bildirib.
