İllərdir ki, Vaşinqtonun Afrikadakı iqtisadi təsiri durğunlaşıb. Sanksiyalar, prioriteti az olan siyasətlər, üstünlük verdiyi yanaşmalar və dəyişən investisiya həcmləri ABŞ-ın regionda çox maliyyə rıçaqlarına malik olmamasına gətirib çıxardı.
Buna görə də ABŞ prezidenti Co Baydenin Anqolaya son dəqiqə səfərindən möcüzə gözləmək lazım deyil. Səfər Baydenin 2021-ci ildə vəzifəyə gəldikdən sonra Afrikaya ilk səfəri olacaq.
Səfərin vaxtı ABŞ-ın prioritetləri ilə bağlı təəccüblü bir mesaj təqdim edir: “Bayden on il ərzində səhraaltı Afrikaya səfər edən ilk ABŞ prezidenti olacaq. "Prezidentin Luandaya səfəri... Birləşmiş Ştatların Afrikadakı tərəfdaşlarına davamlı öhdəliyini nümayiş etdirir və ortaq problemlərin həlli üçün əməkdaşlığın həm Amerika xalqına, həm də Afrika qitəsinin bütün xalqlarına necə faydası var", - Ağ Evin səfərdən əvvəl verdiyi bəyanatda deyilir.
Baydenin səfərinin məqsədlərindən biri Çinin Anqola və onun hüdudlarından kənarda artan iqtisadi təsirini məhdudlaşdırmağa çalışmaqdır. Lakin Çinin əhəmiyyətli investisiyaları və müxtəlif inkişaf təklifləri Vaşinqtonun bu şansı illər əvvəl itirdiyini göstərir.
Hər iki ölkə Afrikanın nadir torpaq mineralı tədarüklərinə çıxış əldə etmək üçün yarışır. Çin xüsusilə Afrikanın ticarət bazarlarını və limanlarını istismar etməyi hədəfləyir, Vaşinqtonun bölgədəki məqsədləri isə demokratik geri çəkilmənin qarşısını almağa və “eyni düşünən” hərbi və ticarət tərəfdaşlıqlarının şəbəkəsini saxlamağa yönəlib.
İnvestisiya boşluqları
Vaşinqton Afrikada çoxsahəli investisiyaların təşviqində davamlı problemlərlə üzləşir.
Sənayedən kənd təsərrüfatına, yaşıl sərmayələrdən enerji maliyyələşdirilməsinə qədər Çin Afrikanın gələcək inkişaf ehtiyacları üçün mərkəzi olan sektorları prioritetləşdirməyə davam edir. Çin-Afrika Əməkdaşlıq Forumu (FOCAC) kimi platformalar Afrikanın maliyyə ehtiyaclarının Çinin inkişaf dəstəyi ilə uyğunlaşdırılmasında mühüm rol oynayıb və Pekinin özünü Afrikanın modernləşdirilməsində qabaqcıl kimi göstərməsinə kömək edib.
Bu nöqtədə Bayden administrasiyasının iqtisadi təsiri kifayət deyil. Enerji sektorunda Afrikada bərpa olunan enerjiyə çıxış üçün milyonlarla dollar ayırmasına baxmayaraq, sərmayənin həcmi qitənin artan enerji investisiya tələbləri ilə müqayisədə qeyri-kafi olmuşdur.
Çin isə yaşıl enerji layihələrinə milyardlarla dollar xərcləyib və Afrikanın qısa müddətdə böyüməsinə kömək etmək üçün güzəştli kreditlərdən istifadə edib. Vaşinqton illərdir Çinin borc və kredit vermə siyasətlərini tez tənqid etsə də, borc yükü altında olan Afrika iqtisadiyyatlarına birbaşa xarici investisiya axınını artırmaq üçün mübarizə aparır. Bu, Afrikanı Çinin təsir dairəsinə daha da yaxınlaşdırıb.
Siyasi qeyri-müəyyənlik
Siyasi qeyri-müəyyənliklər Çinlə effektiv rəqabəti daha da çətinləşdirib. Bayden seçkiyə cəmi 40 gün qalmış Anqolaya səfər edir və ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp çox güman ki, noyabrda hakimiyyətə qayıdacaq. Belə olan halda Bayden Afrika siyasətinin əsasını təşkil edən 55 milyard dollarlıq çoxsahəli investisiya planını 2025-ci ilə qədər həyata keçirə bilməyəcək. Bu məbləğin təxminən 44 milyard dolları indiyədək yatırılıb.
Tramp 2016-cı ildəki prezidentliyi dövründə Afrikaya səfər etməkdən imtina edib və davamlı olaraq Afrikaya təmiz enerjinin maliyyələşdirilməsini və diplomatik yanaşmaları təhqir edib. Onun Afrikaya mesajı aydındır: Afrika xarici siyasət prioriteti deyil.
Çinin iqtisadi təsiri isə bu cür məhdudiyyətlərdən azaddır. Bu ay Pekində keçirilən FOCAC liderlərinin sammitində Çin prezidenti Si Cinpin növbəti üç il ərzində Afrikaya təxminən 51 milyard dollar maliyyələşdirmə vəd etdi, eyni zamanda ardıcıl ticarət siyasəti Çini səhraaltı Afrikanın ən böyük ticarət tərəfdaşına çevirdi.
53 Afrika ölkəsi ilə tez-tez əlaqə saxlayaraq, Çin qitədə bir milyon yeni iş yerinin yaradılması kimi mühüm siyasət məqsədlərinə nail olmaq üçün daha yaxşı vəziyyətdədir. Afrikanın Çinlə iqtisadi əlaqələrinin miqyasını nəzərə alaraq, Bayden Pekinin bu regionda əsas məqsədinin “ABŞ-ın Afrika xalqları və hökumətləri ilə münasibətlərini pozmaq” olduğu fərziyyəsindən əl çəkməlidir.
Bu perspektiv Çinin Afrikada təsir yaratmaq səylərinə cavab vermək istəyini əks etdirir və ABŞ-Afrika münasibətlərinin kontekstləşdirilməsi ehtiyacını göz ardı edir.
PGII və Kəmər və Yol Müqayisəsi
Baydenin Luandaya səfər etmək qərarı hesablanmış addımdır.
Anqola ABŞ-ın dəstəklədiyi Qlobal İnfrastruktur və İnvestisiya Tərəfdaşlığı (PGII) təşəbbüsünün imza layihələrindən biri olan Lobito dəhlizinin mərkəzi hissəsidir.
Dəhliz Anqolanın Lobito limanı ilə Konqo Demokratik Respublikası (DKR) və Zambiya arasında dəmir yolu əlaqələrini gücləndirmək məqsədi daşıyır və Çinin Afrikada “Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsü”nə (BRI) qarşı balans faktı kimi baxılır.
Bununla belə, BRI-nin qarşısını almaq üçün göstərilən səylər uğurlu olmadı. Birincisi, Bayden PGII çərçivəsində hansı ölkələrlə əlaqə saxlaması barədə getdikcə daha çox seçici davranır. Onun administrasiyası Anqola, DKC, Tanzaniya və Zambiya ilə məsləhətləşmələrə üstünlük versə də, 52 Afrika ölkəsi BRI-də fəal iştirak edir.
PGII-nin regional cəlbediciliyini artırmaq üçün Bayden Afrikanın Qərbin hərəkətləri ilə bağlı qeyd-şərtlərinə də toxunmalıdır. Buraya Eritreya, Cənubi Sudan, Sudan və Zimbabvenin sosial inkişafını dəstəkləmək üçün onlara qarşı "uzunmüddətli sanksiyaların" ləğv edilməsi tələbləri daxildir.
Baydenin Afrikaya ilk səfərini ABŞ-ın inkişaf prioritetləri ilə təcrid olunmuş ölkələrə yönəltməsi məntiqli olardı. Mübahisəli sanksiyalara qarşı konkret mövqe tutmaq Afrika İttifaqı (AU) dövlətlərinin daha çox etimadını qazanmaq və Birləşmiş Ştatların “Afrika qitəsindəki ortaq problemlərin həllində” ciddi olduğunu nümayiş etdirmək üçün çox vacibdir.
AU regional inkişaf prioritetlərinin və iqtisadi inteqrasiya perspektivlərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Vaşinqton həmçinin iqtisadiyyat, ərzaq təhlükəsizliyi, səhiyyə, iqlim və yaxşı idarəetmə sahələrində ABŞ-Afrika əməkdaşlığını dərinləşdirmək üçün AU-dan asılıdır.
PGII-nin ikinci məhdudiyyəti qitələrarası əlaqə və enerji infrastrukturudur. Heç biri təkbaşına uğur qazana bilməz.
Vaşinqton ən az inkişaf etmiş Afrika ölkələrini PGII-nin regional enerji və qlobal ticarət gündəminin mərkəzinə yerləşdirməlidir. Lobito dəhlizi Anqolanın limanı vasitəsilə beynəlxalq ticarət və minerallara çıxışı nəzərdə tutsa da, kritik mineral tədarük zəncirindən kənar digər Afrika ölkələrinə məhdud fayda təklif edir.
Bu, PGII üçün strateji zəifliyi təmsil edir, çünki onun nəqliyyat əlaqələri Afrikadakı kritik minerallara çıxışdan çox asılıdır. Vaşinqton yüksək sürətli dəmir yolları, limanların inkişafı, multimodal nəqliyyat şəbəkələri və enerji istehsalı infrastrukturu kimi sahələrdə BRI ilə rəqabəti genişləndirmək qərarına gəlməyincə, iqtisadi təsirini öz xeyrinə yenidən formalaşdırmaq və Çinin strateji tərəfdaşlarını öz orbitinə çəkmək çətin olacaq.
Baydenin Anqolaya səfərinin, ABŞ-ın Afrikadakı çoxsahəli investisiyalarına və infrastruktur təkliflərinə məhdudiyyətlər nəzərə alınmaqla, Çinin nüfuz yaratmaq səylərinə təsir göstərə bilməyəcək.
Bu, sadəcə olaraq bu sərvətlərlə zəngin dövlətə səfər etmək üçün çoxdan pozulmuş vədin yerinə yetirilməsidir və inkişaf sahəsində əməkdaşlıq yalnız bir neçə Afrika ölkəsi ilə məhdud qalır.
