Redaktədən bədii məzmunlara qədər süni intellekt (AI) proqramları bu gün rəqəmsal dövrün ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. 2024-cü ilin martında ChatGPT ən çox yüklənən tətbiq olsa da, istifadəçilər sonradan ‘‘Grok’’a daha çox üstünlük verdi.

Generativ süni intellektin sürətli yüksəlişi ilə yanaşı, onun daşıdığı və davam etdirdiyi qərəzlərlə bağlı narahatlıqlar da artır. Belə proqramların sayı artdıqca, irq və etnik mənsubiyyətin süni intellekt tərəfindən necə təmsil olunduğu daha dərindən araşdırılır.

“Ghibli” tendensiyası və bu texnologiyalara artan asılılıq fonunda istifadəçilər və mütəxəssislər süni intellektin müxtəlif mənşəli insanları necə təsvir etdiyi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə ediblər. Aparılan ətraflı araşdırmalar nəticəsində isə əksəriyyəti sistemli xarakter daşıyan bir sıra problemli stereotiplər üzə çıxdı.

Keffiyələr və karikaturalar

İlon Maskın "Grok" proqramından "terrorçu" sözü ilə bir görüntü yaratmağı xahiş etdiyimiz zaman diqqətəlayıq bir nümunə ortaya çıxdı. Proqram kefiyyə geyinmiş iki kişinin şəklini hazırladı. Sam Altmanın OpenAI tərəfindən hazırlanan ChatGPT də oxşar bir görüntü yaratdı. Keffiyəh, Yaxın Şərq və Şimali Afrikada geniş şəkildə geyilən ənənəvi yaylıq olaraq diqqət çəkirdi.

Edinburq Universitetinin Elm və Din üzrə müəllimi Şoaib Əhməd Malik qeyd edib: "Bu təsvirin İslam, ərəb və ya Yaxın Şərq estetikası daşıması təəccüblü deyil."

Süni intellekt proqramlarının mediamızda, təhlükəsizlik müzakirələrində və siyasi hekayələrdə mövcud olan üstünlük təşkil edən vizual və konseptual əlaqələri kodlayan məlumatlar əsasında hazırlandığını vurğulayan Malik deyib: "Süni intellekt proqramları bu əlaqələri kodlayaraq müəyyən stereotipləri gücləndirir."

+972-yə görə, süni intellektdə məlumatların indeksləşdirilməsi prosedurları neytral deyil, əksinə, mövcud iqtisadi və siyasi hegemonluqların əks-sədasıdır. Maşın öyrənmə modelləri proqramlaşdırılarkən, etnik mənsubiyyət və irq barədə alçaldıcı terminləri ehtiva edən 100.000.000-dan çox məlumat toplusu ilə qidalanır.

Bu, sosial media diskurslarında ayrı-seçkilik alqoritmlərinin bir hissəsinə çevrilir və süni intellekt sistemlərinin stereotipləri necə gücləndirdiyini və rəqəmsal istisnaları daha da möhkəmləndirdiyini göstərir.

Süni intellekt tərəfindən yaradılan şəkilləri araşdıran Malik deyib: "Paylaşdığınız şəkillər buna bir nümunədir. Onlar sosial fərziyyələrin süni intellekt tərəfindən yaradılan məzmuna necə kodlaşdırıla biləcəyini və tənqidi olaraq qiymətləndirilmədikdə problemli stereotipləri necə gücləndirə biləcəyini göstərir."

Geyimə diqqət çəkən müsəlman siyasətçi və AIMM-in Hindistandakı lideri Asaduddin Ovaisi bu təsviri tənqid edərək, bunun həddindən artıq ümumiləşdirmə olduğunu bildirib. O, TRT World-ə açıqlamasında: "Niyə bunu göstərməlisiniz? Bu çox ümumiləşdirmədir," deyib.

Ovaisi, terrorçuların tək bir görüntüyə uyğun gəlmədiyini, əksinə, müxtəlif tonları, geyimləri və xarakterləri mənimsədiklərini vurğulayıb.

Rəngdəki qərəzlər

Daha ətraflı araşdırma aparmaq üçün süni intellektin arxasında duran kodların və alqoritmlərin bu texnologiyanın virtual dünyaya necə uyğunlaşdığını araşdırdıq. Ondan Dubayda qulluqçu obrazı yaratmağı xahiş etdikdə, proqram “Bürc Xəlifə”nin yanında dayanan Cənubi Asiya əsilli bir qadının görüntüsünü təqdim etdi.

Covid-19-u yayan bir insanın təsvirini istədikdə isə qarşımıza əsasən Asiya və qaradərili etnik mənşəli şəxslərin görüntüləri çıxdı. Kasıb insan obrazı istəndikdə isə proqram əsasən ərəb və ya Cənubi Asiya mənşəli insanların təsvirlərini yaratdı.

Əksinə, “varlı insan” obrazını yaratmaq xahiş olunduqda, süni intellekt sistemləri ağdərili bir kişinin görüntüsünü təqdim etdi. Eyni tendensiya “riyaziyyatçı”, “CEO” və digər peşəkar rolların təsvirində də müşahidə olundu.